Dit project betreft een onderzoek naar de toepassing van de lithografietechniek, ook wel steendrukken, binnen mijn werk. Centraal staat een experimentele aanpak waarin de litho en het betekenen en bewerken van de litho van gelijkwaardig belang zijn. Dit zal resulteren in zowel kleine als grote unica’s: litho-tekeningen.
Met dit project wil ik de oude techniek van de lithografie in een nieuw daglicht zetten en toetsen aan het huidige tijdsbeeld binnen de beeldende kunst. Tegelijk is het integreren van een grafische techniek een impuls voor mijn eigen werk.
Dit project ontstaat in nauwe samenwerking met meesterdrukker Aad Hekker en zal plaatsvinden in zijn steendrukkerij in Amsterdam (januari - maart 2020), in Basement Press Diepenheim (juli 2020) en in mijn eigen atelier in Amsterdam (gedurende het hele project).
Door het Corona-virus is de planning van het project ontregeld, maar heeft onverminderd plaatsgevonden.
Middels dit nieuwe onderdeel op mijn site laat ik de weg naar de totstandkoming van het werk zien. Het dient als archief maar geeft ook inzicht in het makenproces.
Dit project is ondersteund door het Mondriaan Fonds en Stichting Stokroos.
Aan de slag in Steendrukkerij Aad Hekker. We prepareren een paar stenen. Waar begin je? Eerst maar even warmdraaien.
Vlekkensteen. Met een litho die aan alle zijden op zichzelf aansluit, kun je meerdere vellen als een puzzel aan elkaar koppelen om een groot doorlopend beeld te maken. Vandaag een poging gewaagd om dit met een vlekkenpatroon te verwezenlijken.
Overloaded System, 165 x 240 cm, mixed media op papier, 2020
detail
In de tentoonstelling OVERLOAD bij galerie with tsjalling:
In 2018 begon ik al aan deze tekening. Hij is opgebouwd uit vele lagen inkt op een lichtgele ondergrond. Kleine rechthoekige inkttekenigen zijn in de achtergrond gemonteerd, als een soort vensters. Ze versmelten net niet met de omgeving waardoor kleine fricties onstaan, maar soms ook beeldrijm of reacties.
In plaats van een groot object of vorm te plaatsen, besloot ik in dit werk juist een constructie neer te zetten die bestaat uit allemaal dunne verbindingen, een soort ruimtelijke tekening. Een beetje wankel moest ie zijn en een beetje wispelturig. Met duidelijke rechte lijnen maar ook kronkels en uitschieters. Op de constructie heb ik verschillende kleine en grotere objecten geplaatst. Sommige lijken op elkaar, aderen zijn afwijkend. Nadat de tekening een tijdlang op rol had gestaan in mijn atelier en ik hem eindelijk weer op had gepakt en lekker aan het werk was, brak Corona uit. Het litho-project kwam tot stilstand en tentoonstellingen werden uitgesteld of verplaatst. Ik besloot verder te gaan aan dit werk en door de hele situatie waar we inzaten viel opeens alles op zijn plek. De titel 'Overloaded System' ontstond, dat ik voor zowel dit werk als de maatschappelijke situatie erg toepasselijk vond.
Gedurende het project heb ik heel wat irisdrukken gemaakt. Het verloop in een irisdruk is zo prachtig regelmatig, er ontstaan zoveel kleuren, ik vind het betoverend om naar te kijken. In dit werk heb ik slechts met wit en geel gewerkt met vele tussengelen tot gevolg. De lijnenlitho zit onder het kleurvlak, waardoor ook elke horizontale lijn weer een eigen toon heeft gekregen. Ik heb dit werk al een tijd in mijn atalier hangen, maar het gaat niet vervelen. Doordat het een samengesteld beeld is, de tekening bestaat uit meerdere vellen, doen alle snijvlakken tussen de vellen ook mee. Deze subtiele raakvlakken zijn eigenlijk vooral door de schaduwwerking zichtbaar. Maar ook doordat de horizontale lijnen net niet aansluiten. De ruimte die erin zit heeft eigenlijk niets meer nodig dan een dwalende blik. Misschien laat ik hem zo.
Folded (Yellow), 25 x 25 cm, pastel, inkt en litho-inkt op papier, 2020
Aanvankelijk heb ik veel met zwart gedrukt. De nuances en contrasten in de zwarte drukinkt zijn ontelbaar en onuitputtelijk. Maar de hoge kast in de hoek lonkte. Die staat namelijk helemaal vol met blikken litho-inkt. Met namen zoals 'Soleil' en 'Azure' en verleidelijke oorden zoals 'Orange de Java'. Als je de deksel openwrikt schijnen de meest fantastische kleuren je tegemoet, maar dat zegt nog niks. Door de inkt met je vinger op een papiertje te tippen, zie je de daadwerkelijke kleur verschijnen, zoals die eruit ziet als je ermee gaat drukken, vaak heel anders dan hoe die oogt in het blik. Niet te weerstaan die kast, dus ik besloot met kleur te gaan drukken, eens proberen. Het bleek heel waardevol om over reeds bestaande tekeningen heen te drukken. Mijn ladekast waar 'beginnetjes' in liggen was een uitkomst. Sommige werken lagen al jaren te wachten op een vervolg. Dit was een uitgelezen kans.
Ik houd ervan om groot en klein werk simultaan te maken. Maar grote litho's zijn niet vanzelfsprekend. Een kleine steen kun je net aan zelf tillen, een maatje groter gaat al per kar, stenen waarom je vellen van 100 x 70 cm drukt zijn nauwelijks nog te verschuiven in je eentje.
Groot werk maken door meerdere kleine beelden te schakelen. Ik ben hiermee begonnen om zo ook in staat te zijn grote tekeningen te produceren met de lithotechniek. Om toch een eenheid in het beeld te ervaren heb ik de achtergrond van deze serie als eerste gemaakt. Een compleet beeld, dat doorloopt. En ook de suggestie geeft door te lopen buiten het vlak van het papier.
Hoe intensief het is om aan zulke geschakelde beelden te werken heb ik enigszins onderschat. Dat het project maanden werd onderbroken door de uitbraak van Corona hielp ook niet. Ik heb een aantal werken in de basis gemaakt, maar slechts enkele afgekregen dit jaar. Deze tekening met de werktitel 'Noise' is daar één van. Ik heb nu een aantal stapeltjes in mijn atelier liggen met het label 'Puzzelbeelden', wordt vervolgd...
Door Corona veel later dan gepland, bracht ik in de zomer twee keer een werkbezoek aan de steendrukkerij Basement Press Diepenheim van een aantal dagen. Anders dan in Steendrukkerij Aad Hekker heb je hier volop de ruimte. Ik heb de artist in residence gebruikt om met name groot te drukken. Het formaat 70 x 100 cm bleek het maximaal haalbare op dat moment, voor een groter formaat waren wel stenen voorradig, maar geen rollers, gladdekkers of een rijver.
Wat erg prettig was, was dat ik in dezelfde ruimte kon werken, zoals in mijn eigen atelier, en kon steendrukken. Door mijn manier van werken, waarbij niet steeds een grote oplage wordt gedrukt maar ik aan soms een enkele durk al genoeg had, werden er aan de lopende band stenen geslepen en geprepareerd. Als in een snelkookpan vulden de droogrekken zich met experimenten. Sommige waren meteen raak, rijp om op door te werken. Maar er zaten ook miskleunen tussen, die op een later moment misschien verknipt zullen worden in ander werk of er helemaal niet meer toe zullen doen.
Het bleek in ieder geval logisch om zoveel mogelijk door te gaan met het experiment dat zich in de maanden ervoor had ontplooid in Amsterdam. Om de tijd in de steendrukkerij zo optimaal mogelijk in te zetten. Want bij iedere litho diende zich vrijwel meteen een idee voor de volgende aan. 'Wat als we dit nog eens doen maar dan....' En zo werkten we bijna een compleet nieuw pak papier weg, en ging ik met dozen gevuld met beeld terug naar mijn atelier.
Double Silhouette, 35 x 46 cm, litho en pastel op papier, 2020
In de tentoonstelling OVERLOAD in galerie with tsjalling:
Bijna alle litho-tekeningen die ik heb gemaakt hebben een achtergrond in litho en een voorgrond die getekent is. Maar in dit werk is de tekening juist de lithografische ingreep. Sterker, bijna het hele werk is onder de pers ontstaan.
In een zacht zwart krijt heb ik de getekende figuur opgetrokken. Het is een soort ruimtelijk lijnenspel, afgewisseld met bollen, veelal op de kruispunten. De tekening is een beetje vaag, onscherp lijkt het. Alsof hij gedeeltelijk is uitgegumd. Of komt het omdat je wordt verblind door het felle rood-oranje licht dat je tegemoet schijnt. Licht kun je niet tekenen, maar het benaderen is uitdagend genoed en soms krijg je het gevoel dat je heel dichtbij bent gekomen, zoals in dit werk.
Wat je ziet is een dubbel gedrukte litho. Vandaar ook de titel 'Double Silhouette'. Maar daarbij is het papier bij de tweede druk omgedraaid. En omdat puur en alleen een vorm omgedraaid 'dubbelen' meestal niet zo'n spannend beeld oplevert, is een deel van de vorm na de eerste druk weggeslepen van de steen. Je ziet dus een complete tekening, met daaroverheen, gedraaid, dezelfe maar dan aangepaste tekening. Dit soort ingrepen teken ik niet van te voren uit. Het is dus een beetje een gok of het wat wordt. Ook kun je bij de tweede druk niet precies zien hoe je je vel neerlegt, de afbeelding zit tenslotte aan de onderkant als je het vel op de steen legt. Hier pakte het wonderwel goed uit, met dank natuurlijk aan de vaste en kundige hand van meesterdrukker Aad Hekker. Het lijkt wel of hij door het papier heen heeft kunnen kijken.
Parcours, 103,5 x 86 cm, gouache, litho, pastel, inkt en collage op papier, 2020
Parcours, detail
Drukken over een tekening heen, dat was een van de dingen die ik wilde uitproberen tijdens dit project. Ik werk graag op verschillende formaten, van klein (ansichtkaartformaat) tot muurvullend. Litho leent zich alleen niet zo goed voor groot. Een kleine steen is al bijna niet te tillen, je werkt in de steendrukkerij om die reden met karretjes die je omhoog en omlaag kunt draaien, om de steen telkens op het betreffende werkblad te kunnen duwen. En tijdens het werk wordt de steen vaak verplaatst. Van de slijpbak naar de tekenktafel, naar de pers en weer naar de slijpbak.
Voor dit werk heb ik een relatief groot vel geprepareerd in mijn atelier. Omdat dit te groot was voor onder de pers heb ik eerst de tekening in vier stukken gesneden, om het vervolgens te drukken. Na het drukken heb ik de vier delen weer aan elkaar bevestigd en in mijn atelier voorzien van een laatste laag.
De tekening heet 'Parcours'. Een ruimtelijke lijn beweegt zich over het vlak en kronkelt zichzelf steeds bijna in de knoop maar weet ook weer te ontsnappen. Kleine objectjes in de vorm van ballen, piramides en veelvlakken balanceren op de lijn. Als een soort magneetjes kleven ze aan het parcours, je kunt je voorstellen dat ze van plek kunnen evranderen.
Nog zo'n puzzelbeeld. Ik prepareerde een steen en zette er allemaal glazen en bordjes op. De kringen die zouden ontstaan, zo dacht ik, konden nog wel eens een mooie achtergrond van cirkels opleveren. Maar het werd een vrij saai beeld. Opgedroogde kringen, het bleef wat het was en dat gaf niet veel meerwaarde. Vlak voordat de inkt echt droog werd gaf ik er, letterlijk, een draai aan, door de inkt met mijn handen rond te wrijven over de steen. Dan weet je niet meer hoe het uit gaat pakken tijdens het drukken, want 'niet beeld wi altijd beeld worden', zoals Aad me heeft uitgelegd. Op plekken waar al inkt zat kun je de inkt ogenschijnlijk weg vegen. Maar het kan zomaar zo zijn dat daar tijdens het drukken de steen toch inkt ananeemt en dan komt het beeld gewoon op je papier terecht.
De kolkende bewegingen die door het wrijven ontstonden hebben we laten opdrogen en de steen geprepareerd zoals het hoort. Bij het drukken zagen we de steen langzaam vollopen, maar het beeld was niet onaangenaam. Snel een kleine oplage drukken voordat het beeld volledig zou zijn volgelopen en de steen overal inkt zou aannemen. Negen litho's waren voldoende.
Deze negen heb ik in mijn atelier aan elkaar bevestigd. De witte rand rondom, zoals die er altijd is bij een litho, wilde ik graag behouden. Passen en meten dus om die mooi op elkaar aan te laten sluiten en tegelijk de zwarte vlakken ook. Als tegenwicht op de kolkende achtergrond heb ik een rechte vorm op de voorgrond geplaatst.
De vorm die ik gemaakt heb heeft geen begin of eind. Het werk heet 'Loop'. In de muziek is een loop een kort geluidsfragment dat steeds opnieuw wordt herhaald. Tijdens het luisteren naar deze herhaling hoor je het ritme dat ontstaat. Als je de vorm in de tekening met je blik volgt, ontstaat er ook een soort ritme in je manier van kijken.
Hoewel de tekening er vrij afgemeten uitziet, is deze intuïtief ontstaan. Als je een 3d-model van deze tekening zou maken, zou je zien dat het er in werkelijkheid heel anders uit zou zien. In mijn tekeningen streef ik niet naar perfectie, maar wel naar een beeld dat wil overtuigen.
Floating, 100 x 70 cm, litho, gouache, pastel en collage op papier, 2020
OVERLOAD, galerie with tsjalling:
De momenten dat een tekentechnische handeling echt een toevoeging wordt op de litho is magisch en fantastisch. Eigenlijk bestaat dit werk bijna helemaal uit litho's, maar de tekening maakt het tot wat het is. De synergie die ik zoek.
Om groot formaat litho-tekeningen te kunnen maken, combineer ik verschillende vellen die als een soort puzzel worden samengevoegd tot een geheel. We drukken op 40 x 60 cm, dat is op een steen die je al niet meer kan tillen. Zwaar werk dus. Negen van deze vellen moeten samen één werk gaan vormen.
Tekenen op litho's: in mijn atelier heb ik nu een heleboel lithografisch materiaal waar ik op door kan werken.
de steen laten we vollopen met inkt
Een vlekkensteen. Het klinkt makkelijker dan het is. De steen waaraan ik werkte droogde totaal anders op dan verwacht. Nog een laag eroverheen dan maar, eigenlijk moet je dan eerst je beeld weer verwijderen, maar een beetje extra beeld kon in dit geval geen kwaad. Versie twee werd ook totaal anders. Wat nu? Als niks wordt zoals je had bedacht kan je net zo goed de situatie aangrijpen om iets totaal anders uit te proberen. Wat als je de steen helemaal laat vollopen met inkt? En dan toch afdrukken? Resultaat: een prachtig gelaagde serie in zwart, allemaal anders. Een mooi begin, maar of we dit nog eens na kunnen doen is de vraag. Eerst maar eens aan de slag met deze halffabricaten.